Rhoi’r dechrau gorau i blant: egwyddorion ac ymarfer ar gyfer addysg blynyddoedd cynnar

Mae ymchwil yn dangos bod addysg yn ein blynyddoedd cynnar yn cael effaith bwerus ar weddill ein bywydau. Yma mae Sarah Harrop yn archwilio’r egwyddorion a’r ymarfer i gael addysg o ansawdd da i blant ifanc a’r manteision a all ddod yn ei sgil.

Mae dywediad enwog gan Aristoteles: “Rhowch blentyn i mi nes ei fod yn saith oed a dangosaf i’r dyn i chi.”

Mae gwyddoniaeth wedi profi bod yna gryn wirionedd i hyn. Yn ystod ein plentyndod cynnar, o’n cyfnod yn y groth hyd at bump oed, mae ein hymennydd yn datblygu’n gyflymach nag ar unrhyw adeg arall yn ein bywydau. Mewn gwirionedd, erbyn i blentyn gyrraedd chwech oed, mae ei ymennydd eisoes wedi cyrraedd tua 90% o’i gyfaint fel oedolyn. Mae cysylltiadau rhwng celloedd yr ymennydd a ddefnyddir yn aml yn cael eu cryfhau, tra bod cysylltiadau nas defnyddiwyd yn diflannu’n raddol. Ynghyd â’n genynnau, mae rhyngweithio cymdeithasol ailadroddol â’r rhai o’n cwmpas yn newid strwythur hirdymor ein hymennydd. Felly mae ein blynyddoedd cynnar, a’r profiadau dysgu, y perthnasoedd a’r amgylchoedd y deuwn ar eu traws yn ystod y blynyddoedd hynny, yn hanfodol i lywio ein datblygiad gwybyddol a gweddill ein bywydau.

“Dyma pryd rydyn ni’n dechrau deall y byd rydyn ni’n byw ynddo. Sut i reoli ein hemosiynau, adeiladu perthynas â’r bobl o’n cwmpas, credu ynom ein hunain, datblygu gwytnwch yn erbyn adfyd ac ymddiried mewn eraill” dywed yr elusen gofal plant Tommy.

Mae darparu cefnogaeth gref i blant, rhieni a gofalwyr yn ystod y blynyddoedd ffurfiannol hyn yn hanfodol er mwyn rhoi mantais iddynt a gall gael effaith sy’n newid bywydau. Os oes gan blant a’r rhai sy’n gofalu amdanynt amgylchedd cefnogol a meithringar wedi’i adeiladu o’u cwmpas, gall fod o fudd i iechyd corfforol a meddyliol cenedlaethau’r dyfodol a chreu cymdeithas hapusach ac iachach.

I gydnabod pwysigrwydd datblygiad plentyndod cynnar, mae llywodraeth y DU yn ariannu hyd at 30 awr o addysg blynyddoedd cynnar i bob plentyn tair oed. Mae hyn yn rhan o Gyfnod Sylfaen y Blynyddoedd Cynnar  y Llywodraeth – set o safonau dysgu cynnar y mae’n rhaid i ysgolion a gofalwyr eu bodloni ar gyfer addysg, datblygiad a gofal plant o enedigaeth hyd at bump oed.

Safonau addysg gynnar

Er mwyn sicrhau bod pob plentyn yn dysgu ac yn datblygu’n dda, mae fframwaith EYFS llywodraeth y DU yn gosod y safonau cenedlaethol y mae’n rhaid i bob darparwr dysgu cynnar eu bodloni, gan gynnwys staff ysgol, meithrinfeydd, cyn-ysgol a gwarchodwyr plant. Mae’r fframwaith hefyd yn sicrhau bod plant yn cael eu cadw’n iach a diogel a bod ganddynt yr holl wybodaeth a sgiliau sydd eu hangen arnynt i symud ymlaen i amgylchedd dysgu’r ysgol gynradd.

Mae EYFS yn berthnasol i Loegr, tra bod gan yr Alban y Cwricwlwm er Rhagoriaeth Blynyddoedd Cynnar, mae gan Gymru Gyfnod Sylfaen ac mae gan Ogledd Iwerddon Ganllawiau Cwricwlaidd ar gyfer Addysg Cyn Ysgol.

Mae saith cymhwysedd dysgu a datblygiad plant y mae EYFS eu hangen i lunio rhaglenni addysgol mewn lleoliadau addysg a gofal plentyndod cynnar. Yr hyn a elwir yn ‘brif feysydd’ yw:

1. Cyfathrebu ac iaith

Gallai hyn gynnwys dysgwyr ifanc yn ymarfer gwrando ar eraill, gwrando ar storïau, defnyddio iaith ddisgrifiadol i fynegi eu hunain neu adrodd stori, neu ehangu eu datblygiad iaith a sgiliau cyfathrebu trwy chwarae rôl neu wrando ar storïau.

2. Datblygiad corfforol

Mae’r safon hon yn canolbwyntio ar sgiliau echddygol bras fel cydbwysedd, cydsymud, a hyder mewn symudiadau yn ogystal â sgiliau echddygol manwl – dal pensil, brwsh paent neu gyllell a fforc. Gellir datblygu’r sgiliau hyn trwy gemau sy’n cynnwys rhedeg a neidio, tynnu llun a phaentio a bwyta prydau gan ddefnyddio cyllell a fforc yn annibynnol.

3. Datblygiad personol, cymdeithasol ac emosiynol

Mae’r safon hon yn ceisio annog plant i adnabod eu teimladau eu hunain a theimladau pobl eraill a’r ffordd orau o ymateb, dysgu dilyn cyfarwyddiadau a rheoli eu hysgogiadau a’u hymddygiad. Mae plant yn dysgu sut i reoli eu hunain, gan gynnwys hylendid personol ac arferion iach, a meithrin annibyniaeth a gwytnwch. Mae hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i ddarparwyr dysgu cynnar addysgu plant i gydweithredu ag eraill, trwy gymryd eu tro neu rannu, i fod yn sensitif i’w hanghenion a ffurfio cyfeillgarwch a chlymau cadarnhaol ag eraill.

4. Meysydd dysgu penodol

At hynny, rhaid i ddarparwyr gofal plant hefyd gefnogi datblygiad cynnar plant mewn pedwar maes penodol, gan gymhwyso’r tri phrif faes trwy gydol prosesau dysgu:

• Llenyddiaeth
• Mathemateg
• Deall y byd
• Celfyddydau mynegiannol a dylunio

 

Beth mae’r ymchwil yn ei ddangos am arferion gorau ar gyfer addysg gynnar?

Yn 2017 archwiliodd astudiaeth a gomisiynwyd gan yr Adran Addysg sut mae lleoliadau blynyddoedd cynnar o ansawdd da yn sefydlu ac yn cynnal arfer da gyda’r potensial i wella canlyniadau dysgu plant.

Gan ganolbwyntio’n arbennig ar blant dwy i bedair oed, edrychodd yr astudiaeth ar arfer dda wrth gynllunio’r cwricwlwm, asesu a monitro cynnydd, staffio, rheoli pontio (e.e. rhwng ystafelloedd meithrin gwahanol, neu o feithrinfa i ysgol) yn ogystal â chyfathrebu gyda rhieni plant a dysgu gartref. Ar draws ystod o leoliadau o ansawdd uchel, cynhaliodd yr astudiaeth 16 o astudiaethau achos yn cynnwys dros 100 o gyfweliadau wyneb yn wyneb â rheolwyr lleoliadau, staff, rhieni a staff Awdurdodau Lleol. Daeth tair thema gyffredinol i’r amlwg o’r canfyddiadau:

• Teilwra ymarfer i anghenion y plant. Trwy ddatblygu systemau a phrosesau gyda lles a datblygiad y plant mewn golwg, roedd lleoliadau yn gallu cynnal ffocws yn well ac osgoi gwrthdyniadau. Yn ymarferol, roedd hyn yn golygu bod gan leoliadau weledigaeth glir o’r hyn yr oeddent am ei gyflawni ar gyfer y plant yn eu gofal, ac roedd y nodau clir hyn yn llywio pob maes o’u hymarfer.
• Staff medrus a phrofiadol. Canfuwyd bod gweithlu medrus o staff cymwys, gwybodus a phrofiadol yn hanfodol ar gyfer cynnal arferion sy’n cefnogi plant i gyrraedd eu llawn botensial. Gweithiodd lleoliadau ag arfer dda yn galed i recriwtio a chadw staff o ansawdd uchel, a blaenoriaethu cymorth parhaus ar gyfer eu datblygiad.
• Diwylliant agored a myfyriol. Gall hyn ysgogi gwelliant parhaus, gan greu amgylchedd gwaith cadarnhaol ac annog rhannu arfer da i wella ansawdd y sector blynyddoedd cynnar yn ei gyfanrwydd. Roedd lleoliadau ag arfer da yn ffurfio partneriaethau gyda lleoliadau a gweithwyr proffesiynol eraill; cydnabod gwybodaeth ac arbenigedd eu staff eu hunain; trafodaeth agored werthfawr ac ymgynghori â staff; a gwreiddio diwylliant o fentrau hunanarfarnu i barhau i wella.

Safbwyntiau cymdeithasol-ddiwylliannol ar addysg blynyddoedd cynnar

Gan roi egwyddorion ac ymarfer i’r naill ochr, nid yw datblygiad a dysgu plant yn digwydd o fewn gwactod. Mae babanod a phlant yn dysgu am y byd o fewn cyd-destun cymdeithasol-ddiwylliannol, gwleidyddol a hanesyddol ehangach, ac o fewn y cyd-destun hwnnw gall profiadau plant unigol amrywio yn ôl eu cefndir cymdeithasol.

“Mae hunaniaethau cymdeithasol yn dod ag ystyron a luniwyd yn gymdeithasol gyda nhw sy’n adlewyrchu rhagfarnau sydd wedi’u targedu at grwpiau ymylol, gan arwain at brofiadau gwahaniaethol o fraint ac anghyfiawnder. Gall y systemau hyn newid dros amser, er bod llawer wedi parhau â’u gwreiddiau’n dynn yn ein hethos cenedlaethol,” meddai’r Gymdeithas Genedlaethol ar gyfer Addysgu Plant Ifanc (NAEYC), cymdeithas ddi-elw fawr yn yr Unol Daleithiau sy’n cynrychioli darparwyr addysg meithrin a’u rhanddeiliaid, teuluoedd plant ifanc, llunwyr polisi ac eiriolwyr.

Mewn datganiad sefyllfa, mae’r NAEYC yn nodi’r ddadl bod y prif naratif yn yr Unol Daleithiau wedi adlewyrchu’r ffyrdd y mae cymdeithas wedi rhoi neu wrthod braint i bobl ar sail rhai agweddau o’u hunaniaeth – megis a ydynt yn wryw neu’n fenyw, Gwyn neu Ddu, anabl neu abl, wedi’u haddysgu neu dan anfantais economaidd.

“Mae rhagfarnau sydd wedi’u gwreiddio’n ddwfn yn cynnal systemau braint ac yn arwain at anghydraddoldebau strwythurol sy’n rhoi mwy o fynediad, cyfle, a phŵer i rai ar draul eraill,” dywed y datganiad.

Un enghraifft a roddwyd gan NAEYC yw mai ychydig o ddynion sy’n mynd i faes addysg plentyndod cynnar, sy’n adlewyrchu’r ffaith bod rolau cymdeithasol ac economaidd menywod wedi’u gwthio i’r cyrion yn hanesyddol ac yn enwedig ar gyfer menywod Du. O ganlyniad, mae plant fel arfer yn cael eu haddysgu gan ferched Gwyn, dosbarth canol, gyda merched o liw yn cynorthwyo yn hytrach nag arwain.

Mae corff cynyddol o dystiolaeth, yn enwedig gyda phlant iau, yn awgrymu y gall cyfatebiaeth hiliol a rhyw rhwng athrawon a phlant fod yn arbennig o fuddiol i blant o liw heb unrhyw effeithiau negyddol ar blant. Er enghraifft, dangosodd astudiaeth yn 2023 fod plant ifanc sy’n cael eu haddysgu gan athro o’r un ethnigrwydd â nhw eu hunain wedi datblygu sgiliau dysgu a datrys problemau gwell erbyn saith oed.

Gallai cydnabod a mynd i’r afael â’r annhegwch sy’n bodoli fod o fudd i gymdeithas, ym marn addysgwyr y blynyddoedd cynnar, drwy fanteisio ar botensial plant nad yw eu cymunedau yn draddodiadol wedi profi chwarae teg.

Addysg blynyddoedd cynnar sy’n siapio oedolion yfory

Gall addysgwyr plentyndod cynnar da gael effaith ddofn ar blant ifanc a’u llwybrau bywyd yn y dyfodol. Mae addysg lwyddiannus yn gosod y sylfaen ar gyfer addysg barhaus plentyn ar adeg ffurfiannol pan fydd yn dysgu sgiliau emosiynol a chymdeithasol sy’n eu helpu i ryngweithio a bondio â rhieni, athrawon a phlant eraill. Mae MA Addysg Plentyndod Cynnar, Ysgol Reolaeth Gogledd Cymru ar gyfer gweithwyr proffesiynol prysur mewn rolau addysg plentyndod cynnar sydd am atgyfnerthu eu profiad gwaith ymarferol gyda theori, offerynnau a thechnegau addysg a phlentyndod cynnar a mireinio eu datblygiad proffesiynol.

Bydd yr MA 100% ar-lein hwn yn eich helpu i gyflawni llwyddiant gyrfa fel ymarferydd mewn addysg plentyndod cynnar. Byddwch yn dysgu cyfuno dealltwriaeth ddofn o theori ac ymarfer addysgol ehangach gyda phrofiad damcaniaethol ac ymarferol o addysg yng nghyd-destun plentyndod cynnar.

Mae’r MA yn ymdrin ag elfennau sylfaenol addysg a theori ac ymarfer plentyndod cynnar, o lesiant a gwytnwch yn ystod plentyndod cynnar i addysgeg feirniadol ac ymarfer gwrth-ormesol. Byddwch hefyd yn elwa ar berthnasoedd cryf Ysgol Reolaeth Gogledd Cymru gyda chyflogwyr mawr a darparwyr addysg i ddatblygu rhaglen gyda ffocws ymarferol, sy’n targedu canlyniadau gyrfa penodol o fewn y cyd-destun addysg gynnar. Darganfod mwy, gan gynnwys sut i wneud cais.